در جهان امروز، انتخاب صنعت توسط کارآفرینان تنها یک تصمیم شخصی نیست؛ بلکه بازتابی از ساختار اقتصادی، فرهنگی و نهادی یک کشور است.
طبق گزارش دیده‌بان جهانی کارآفرینی (GEM, 2023)، در کشورهای توسعه‌یافته بیش از ۷۱٪ از کارآفرینان با انگیزه «فرصت» وارد بازار می‌شوند، در حالی‌که در کشورهای در حال توسعه، ۶۵٪ برای «رفع نیاز» و بقا به کارآفرینی روی می‌آورند. این دو نوع انگیزه تفاوتی بنیادین در مسیر انتخاب صنعت و نوع بنگاه ایجاد می‌کند.
بر اساس داده‌های بانک جهانی (World Bank, 2023)، در کشورهایی مثل آلمان، سوئد و کره‌جنوبی بیش از ۳۵٪ از استارتاپ‌های جدید در حوزه‌های با فناوری بالا و خدمات دانش‌بنیان فعال هستند؛ در مقابل، در ایران، مصر و اندونزی سهم صنایع تبدیلی سبک، ساختمان و خدمات خرد بیش از ۵۵٪ است.
سؤال محوری این است که علت این تفاوت در کدام عوامل زمینه‌ای نهفته است؟
بخش ۱: ویژگی‌های فردی و فرهنگی در انتخاب صنعت
تفاوت‌های فردی، از جمله تحصیلات، دسترسی به شبکه‌های یادگیری و نگاه به ریسک، نقش پررنگی در انتخاب صنعت دارند.
بر اساس داده‌های GEM Adult Population Survey (2023):
- بیش از ۶۰٪ از کارآفرینان آمریکایی و اروپایی دارای تحصیلات عالی مرتبط با مهندسی، مدیریت یا علوم داده هستند.
- در مقابل، در منطقه MENA از جمله ایران، کمتر از ۲۵٪ از کارآفرینان تحصیلات دانشگاهی مرتبط دارند.
همچنین شاخص «ریسک‌پذیری کارآفرینان» که توسط OECD Entrepreneurship Indicators Programme (2022) اندازه‌گیری می‌شود، نشان می‌دهد که میانگین تمایل به ریسک در جوامع توسعه‌یافته ۱.۵ برابر بیشتر از کشورهای در حال توسعه است. این موضوع توضیح می‌دهد که چرا در اروپا و شرق آسیا، ورود به صنایع جدید (مثل هوش مصنوعی، فناوری پاک، یا بیوتک) رواج دارد، در حالی که در بسیاری از اقتصادهای در حال گذار، کسب‌وکارها در صنایع کم‌ریسک مانند ساخت‌وساز یا خدمات شهری رشد می‌کنند.
از منظر فرهنگی نیز دیدگاه جامعه نسبت به شکست، یکی از عوامل تعیین‌کننده است. طبق گزارش GEM 2023، در ژاپن و آمریکا تنها ۲۱٪ از مردم شکست در کسب‌وکار را منفی می‌دانند، در حالی که این رقم در ایران و مصر بالای ۶۵٪ است.
نتیجه این تفاوت فرهنگی، حرکت به سمت صنایع «آشنا و پایدار» در جوامع در حال توسعه است.
بخش ۲: عوامل اقتصادی و زیرساختی
امکانات مالی، ساختار بازار و زیرساخت‌های تولیدی از اصلی‌ترین محرک‌های انتخاب صنعت هستند.
طبق داده‌های World Bank Enterprise Survey (2022)، در کشورهای توسعه‌یافته، متوسط دسترسی به خط اعتباری رسمی برای بنگاه‌های کوچک و متوسط ۸۰٪ است؛ در حالی که در ایران و بسیاری از کشورهای در حال توسعه این رقم کمتر از ۳۵٪ است.
در گزارش UNIDO Industrial Development Report 2023 آمده است که در کشورهای پیشرفته، سرمایه‌گذاری صنعتی سرانه بیش از ۱۰٬۰۰۰ دلار در سال است؛ اما در کشورهای در حال توسعه تنها به ۱٬۴۰۰ دلار می‌رسد.
این تفاوت سرمایه‌گذاری منجر به تمرکز کارآفرینان در کشورهای ثروتمند بر بخش‌های فناوری‌بر (مانند تجهیزات پزشکی یا نرم‌افزار صنعتی) و در کشورهای در حال توسعه بر صنایع کاربر محور (مانند پوشاک، مصالح ساختمانی و مواد غذایی) شده است.
در ایران نیز بر اساس آمار وزارت صنعت، معدن و تجارت (۱۳۴۱ بازار سرمایه در ۱۴۰۲)، بیش از ۴۷٪ مجوزهای صنعتی صادره مربوط به صنایع غذایی، نساجی، پلاستیک و ساختمان است – صنایعی کم‌سرمایه اما با ریسک کمتر.
بخش ۳: عوامل نهادی و سیاستی
کیفیت نهادها و سیاست‌های حاکم نقش تعیین‌کننده‌ای در شکل انتخاب صنعت دارد.
طبق شاخص Insitutional Quality Index (Freedom House & WEF, 2023)، میانگین نمره کشورهای OECD در امنیت سرمایه‌گذاری و شفافیت نهادی ۸۳ از ۱۰۰ است؛ این عدد در ایران و کشورهای مشابه ۴۸ از ۱۰۰ است.
در نتیجه، هنگامی که نظام قضایی، مالی و اداری غیرقابل پیش‌بینی باشد، کارآفرینان تمایل ندارند در صنایعی با وابستگی زیاد به دولت و فناوری بالا فعالیت کنند.
در مقابل، در کشورهایی با ثبات حقوق مالکیت، نوآوری صنایع فناورانه رشد می‌کند. برای مثال در کره‌جنوبی با اجرای «Industrial Transformation Framework» از سال ۲۰۱۸، نرخ شکل‌گیری استارتاپ‌های صنعتی دانش‌بنیان نسبت به ۲۰۱0 دو برابر شده است (منبع: Ministry of SMEs and Startups, 2023).
بخش ۴: تحلیل تطبیقی — مطالعه موردی ایران و کره جنوبی
هر دو کشور در دهه ۱۹۶۰ اقتصاد کشاورزی و منابع‌محور داشتند. اما مسیر انتخاب صنعت توسط کارآفرینان تفاوت کامل داشت.
در کره‌جنوبی، دولت از دهه ۱۹۷۰ به‌صورت برنامه‌ریزی‌شده روی صنایع الکترونیک، ماشین‌سازی و پتروشیمی متمرکز شد. نتیجه آن‌که تا سال ۲۰۲۳ بیش از ۶۸٪ ارزش صادرات کره مربوط به صنایع با فناوری بالا بود (World Bank, 2023).
در ایران اما علی‌رغم رشد قابل توجه در صنایع پتروشیمی و فولاد، سهم صنایع پیشرفته در صادرات صنعتی هنوز کمتر از ۷٪ است. علت اصلی، تمرکز کارآفرینی داخلی بر صنایع کم‌ریسک و کم‌سرمایه است – تصمیمی که به‌طور مستقیم از ساختار نهادی و سطح دسترسی به سرمایه تأثیر می‌گیرد.
جمع‌بندی و آینده‌نگری
داده‌ها نشان می‌دهند که انتخاب صنعت در کشورها تابع سه لایه است:
۱. ویژگی‌های فردی و فرهنگی
۲. شرایط اقتصادی و مالی
۳. کیفیت نهادی و سیاست صنعتی
راهبردهای توسعه صنعتی ایران و کشورهای در حال توسعه باید از «کارآفرینی مبتنی بر نیاز» به «کارآفرینی مبتنی بر فرصت» تغییر جهت دهد.
به‌گزارش GEM Policy Brief 2024، کشورهایی که طی دهه اخیر این گذار را طی کرده‌اند (مانند ویتنام و مالزی)، رشد تولید ناخالص صنعتی‌شان سالانه ۲.۵ برابر سریع‌تر از میانگین جهانی بوده است.
در چنین بستری، آینده کارآفرینی صنعتی ایران به توان ایجاد «اعتماد نهادی»، «سرمایه‌گذاری در فناوری‌های تولیدی» و «آموزش مهارت‌های فناورانه و مدیریتی» بستگی دارد.
انتخاب صنعت، در واقع انتخاب آینده است.
منابع:
- Global Entrepreneurship Monitor (GEM), 2023 & 2024 Reports
- World Bank Enterprise Survey, 2022
- UNIDO Industrial Development Report, 2023
- IMF World Economic Outlook Database, 2024
- OECD Entrepreneurship Indicators Programme, 2022
- Ministry of Industry, Mine and Trade of Iran, 1402 Statistics